طی روزهای اخیر و پس از شیوع ویروس کرونا در کشورمان، مطالب مختلفی پیرامون تقابل علم و دین منتشر شده است. عده‌ای با مقاصد مختلف و جهت تغییر رویکرد مردم نسبت به دین، تلاش کرده‌اند تا دوقطبی دین – علم را مطرح کنند و از این رهگذر مذهب را شکست‌خورده جلوه دهند. همچنین عده‌ای دیگر مسئله شرور و نگاه الهی و عدم یاری‌رسانی خداوند متعال در این شرایط را پیش‌کشیده و کوشیده‌اند تا از این جهت بر افکار عمومی تأثیر بگذارند. در همین رابطه گفت‌و‌گویی با «حجت‌الاسلام و المسلمین رضا برنجکار» مترجم، نویسنده، مؤلف و پژوهشگر، عضو هیأت علمی و رئیس سابق پردیس فارابی دانشگاه تهران انجام شده است. در ادامه متن مصاحبه تقدیم می‌شود:

* اخیراً برخی در فضای مجازی و حقیقی در خصوص عملکرد دین در مواجه با کرونا شبهه می‌کنند و به عبارت دیگر، دین را ناکارآمد جلوه می‌دهند. در این باره توضیح بفرمائید.

این سؤالات و شبهات ناشی از این است که ما واقعاً دین را نشناختیم و واقعاً اعتقادات دینی را نمی‌دانیم؛ حداقل این کسانی که این اشکالات را می‌گیرند و فکر می‌کنند که دین برای پزشکی آمده است، یعنی مثلاً روحانیون پزشکانی هستند که مطب دارند و ائمه در واقع کارشان این بوده که مطب داشته‌اند و حالا که این بیماری آمده چرا دوا نمی‌دهند، در واقع اگر مشکلی اینجا باشد به علم وارد است چرا که الان در دنیا هم همین است.

در واقع ویروس کرونا ناتوانی علم را نشان می‌دهد نه ناتوانی دین را؛ در واقع خدا دین را برای مداوای مردم نفرستاده؛ نه پیامبران مطب داشته‌اند و نه علمای دین مطب دارند و نه در هیچ آیاتی از قرآن آمده دین برای پزشکی و مهندسی  یا پل ساختن آمده است.

قرآن خودش را معرفی کرده، اهل بیت نیز خودشان را معرفی کرده‌اند و این کرونا نشان می‌دهد که ما واقعاً آموزه‌های دینی را بلد نیستیم و این منشاء مختلفی دارد و ما باید از این فرصت کرونا استفاده کنیم، حداقل برای آن‌هایی که تا به‌حال مسجد نمی‌رفتند و تا به‌حال ارتباطی با علمای دین نداشته‌اند، حالا که این مسئله باعث شده با سؤالات مختلفی مواجه شویم، بایستی از فرصت استفاده کنیم و حقایق دینی را به مردم بگوییم.

* با این تفاسیر، وظیفه دین چیست؟

قرآن می‌گوید: من کتاب هدایت هستم، نه کتاب پزشکی؛[۱] این کتاب، کتاب هدایت است برای کسانی که تقوا داشته باشند. تقوا یعنی برای کسانی که به حرف گوش بدهند، مطالعه کنند و وقتی دیدند که حرف واقعاً حقیقت است، بپذیرند. اینکه کسی اصلاً مسجد نرود، کتابی هم نخواند و نه روایتی بداند، بعد بگوید دین چرا جواب نمی‎دهد، باید از او پرسید: شما چه زمانی از دین جواب خواستی و دین جواب نداد؟

بنابراین اگر ما به قرآن نگاه کنیم، می‌بینیم که قرآن خودش کتاب هدایت است، البته برای کسانی که تقوا داشته باشند. تقوا در اینجا یعنی به محض اینکه فهمید حق است، بپذیرد و الّا آن کسی که نمی‌خواهد بپذیرد، قرآن، او را هم نمی‌تواند هدایت کند. تنها کسانی که طالب هدایت هستند، هدایت می‌شوند.

قرآن برای هدایت انسان‌ها آمده است. قرآن آمده که بگوید انسان از کجا آمده، نه تنها قرآن بلکه همه ادیان الهی می‌گویند ما از کجا آمده‌ایم، قرار است کجا برویم و اینکه باید چگونه در دنیا زندگی کنیم؛ یعنی در واقع خداوند برنامه کمال و برنامه سعادتی برای انسان چیده که اگر ما به آن عمل کنیم سعادت دنیا و آخرت را به دست می‌آوریم.

دین در واقع آمده برنامه سعادت و کمال انسان را چیده است؛ این البته نمی‌شود مگر با ارتباط با خداوند. خداوند کمال مطلق است؛ دین آمده که انسان‌های ناقص را و انسان‌های فقیر را[۲] به آن غنی مطلق وصل کند و انسان در واقع به کمال و سعادت برسد.

دین آمده به ما بگوید وقتی کرونا آمد باید به پزشک مراجعه کنید، اگر شما با احتمال خطر در جانت مواجه شدی و به پزشک مراجعه نکردی، گناه کرده‌ای، خودکشی کرده‌ای و مجازات خواهی شد. وظیفه انسان این است که باید به پزشک مراجعه کند. دین آمده که برنامه سعادت را بگوید؛ در مورد دنیا نیز موضع‌گیری کرده است، موضع‌گیری این است که: در واقع انسان اگر بخواهد در دنیا خانه بسازد، باید به مهندس مراجعه کند؛ اگر مریض بشود باید به پزشک مراجعه کند. همان‌طور که در مسائل دینی باید به علما و متخصص دین مراجعه کرد، در مسائل پزشکی نیز باید به متخصصین این امر رجوع شود.

* تقابل بین درخواست از خداوند برای شفای بیماری و رجوع به پزشکان جهت معالجه، چطور قابل جمع و تفسیر هستند؟

در هر زمینه‌ای باید به متخصص آن رجوع شود؛ دین نیز ادعا نکرده که متخصص امور پزشکی است. بنابراین، این مسئله ناشی از این است که اعتقادات ما مشکل دارد، و ما دین را درست و دقیق نشناختیم. در دین یک مسئله وجود دارد به نام دعا یا مسئله‌ای وجود دارد به نام زیارت یا مسئله‌ای وجود دارد به نام توسل.

ببینید: نگرش توحیدی به ما می‌گوید: هیچ اتفاقی نمی‌افتد، مگر اینکه خدا آن را امضا کند؛ هیچ برگی از درخت نمی‌افتد مگر اینکه قضا و قدر خداوند به آن تعلق گرفته باشد. درست است که پزشک متخصص است و ما هم وظیفه داریم به پزشک مراجعه کنیم، امّا این را می‌دانیم که پزشک علت تامه نیست؛ یعنی ممکن است پزشک دارویی تجویز کند که ما را خوب کند یا خوب نکند.

خیلی‌ها به دکتر مراجعه و بهبود پیدا کردند و خیلی‌ها هم فوت کردند؛ خیلی‌ها مراجعه می‌کنند تحت عمل جراحی نیز قرار می‌گیرند و عمل‌شان موفق است و خیلی‌ها ناموفق است و از دنیا می‌روند؛ بنابراین باید بدانیم که شفای نهایی و آن امضای نهایی خداوند است. اما نه اینکه ما مثل مطب به خدا مراجعه کنیم و خدا به ما قرص بدهد خوب بشویم؛ این نیست! وظیفه طبیب و پزشک، طبابت است؛ ولی ما باید بدانیم که تا خدا نخواهد آن قرص و دارو اثر خودش را نمی‌گذارد و این خداوند است که در نهایت تعیین و امضا می‌کند.

* نحوه کارکرد دعاکردن و توسل به خداوند متعال و اهل بیت (ع)، در زمان شروع بیماری چگونه است؟

در قرآن آمده: «ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ»[۳]؛ متأسفانه ما قرآن را درست معنا نمی‌کنیم. واقعاً کجای این آیه این است که: دعا کنید تا برآورده کنم؟ ما از خدا می‌خواهیم ویروس کرونا را از بین ببرد، پس چرا از بین نمی‌برد؟ در کدام آیه و یا روایت آمده که: اگر از خدا چیزی بخواهید، خدا آن را برآورده می‌کند؟ شاید یک مداح یا کسی که سواد نداشته، این را گفته باشد.

«ادْعُونِی أَسْتَجِبْ لَکُمْ: مرا بخوانید تا به شما جواب بدهم.» احتمال اینکه این جواب‌دادن به معنای برآورده‌شدن باشد، هست؛ اما قطعاً به این معنا نیست. اتفاقاً استجابت دعا را برخی روایات به خوبی توضیح داده‌اند. ای کاش این روایت برای مردم گفته می‌شد، و اگر گفته شده کاش مردم به این روایات دقت می‌کردند.

امام صادق (ع) می‌فرمایند: استجابت دعا سه معنا دارد: گاهی حکمت بر آن تعلق گرفته و خداوند صلاح می‌داند که جواب این باشد که خواسته شما فوراً برآورده شود. یک وقتی خداوند به هر دلیلی نمی‌خواهد که این کار انجام بشود، و حکمت در انجام این کار نیست. اینجا خداوند می‌آید خواسته را برای قیامت ذخیره می‌کند؛ یعنی جواب این است که خداوند ثوابی می‌دهد و این را برای روز قیامت نگه می‌دارد و چه بسا ما در روز قیامت می‌گوییم: خوب شد این دعا را خداوند برآورده نکرد و ذخیره الانم شد. سوم اینکه، خداوند مصلحت نمی‌بیند دعای شخص برآورده بشود، اما از آن شخصی را که این دعا را کرده شری را مثل این شر، دفع می‌کند. یعنی شری که هست را دفع نمی‌کند، اما در عوض شر دیگری را دفع می‎‌کند.

این یک نمونه روایت است. چرا واقعاً به اهل بیت مراجعه نمی‌کنیم و به روایات آنان گوش فرا نمی‌دهیم؟ استجابت دعا یعنی خداوند جواب می‌دهد و بی‌توجه نیست، یعنی این است که ما دعا کنیم و هیچ اتفاقی رخ ندهد. نه حتماً اتفاق می‌افتد؛ اما اتفاق همیشه این نیست که مثلاً بیماری سریعاً برطرف شود. خداوند یک حکمتی دارد؛ مثلاً، من عرض می‌‌کنم، می‌خواهد با این بیماری دماغ انسان‌های مستکبر را که می‌گویند نیازی به دین نیست و ما با علم، روان‌پزشکی و مهندسی جای خدا نشسته‌ایم را به خاک بمالد. شاید هم می‌خواهد ما را امتحان کند، قطعاً هم این‌طور است.

«نَبْلُوکُمْ بِالشَّرِّ وَالْخَیْرِ فِتْنَه»[۴]؛ جالب است که آیات و روایت حکمت‌های شرور را توضیح داده‌اند، اما می‌گوییم چرا شرهست؟ چرا شرِ کرونا هست؟ در حالی که قرآن توضیح می‌دهد که چرا شر را آفریده است. قرآن حکمت شر را این‌گونه توضیح می‌دهد: «وَ لَنَبْلُوَنَّکُمْ بِشَیْءٍ مِنَ الْخَوْفِ وَالْجُوعِ وَنَقْصٍ مِنَ الْأَمْوَالِ وَالْأَنْفُسِ وَالثَّمَرَاتِ وَ بَشِّرِ الصَّابِرِینَ»[۵] و بعد رهنمود را بیان می‌کند: در برابر مقابل شرور باید صبر کنید و به خدا پناه ببرید. حالا خدا ممکن است مصلحتش این باشد که استجابت دعا را به معنای برآورده‌شدن قرار دهد، ممکن است مشکلات دیگر را حل کند، ممکن است انسان‌ها را آزمایش کند تا یک چیزهایی را بفهمند و به خدا توجه کنند. این هم معنی استجابت است؛ بنابراین در هیچ جایی گفته نشده که ما هر چیزی را خواستیم باید سریعاً به آن برسیم و دعایمان مستجاب شود.

اما توسل: وقتی دعا مسئله‌اش مشخص شد، توسل به اهل بیت (ع) هم همین است. ما به اهل بیت توسل می‌کنیم و حتماً جواب می‌دهند. اهل بیت حتماً از خدا می‌خواهند و خدا هم ترتیب اثر می‌دهد. اما ترتیب اثردادن گاهی به این است که همان دعا برآورده شود، گاهی بر این است که مشکلات دیگرمان برطرف شود و ثوابی برای ما در نظر گرفته شود.

* از نظر شما، میزان مدد الهی به کشورمان و ملت ایران در ماجرای شیوع ویروس کرونا چه اندازه‌ای بوده است؟

تصور من این است که در قضیه کرونا، خداوند خیلی کمک کرده است. ببینید: کشورهای غربی، و همان آمریکا که اقتصاد برتر دنیاست، ۵ تریلیون دلار به کرونا اختصاص داده است. ما اصلاً تریلیون را نمی‌توانیم تصور کنیم! این مبلغ بسیار زیاد است؛ این‌ها بسیار ثروتمند هستند و البته تحریم هم نیستند، همه دنیا – به جز جمهوری اسلامی و جبهه مقاومت که مقابل آمریکا ایستاده‌اند – با آن‌ها هماهنگ هستند و بلکه از آمریکا هم می‌ترسند؛ همان آلمان که اقتصاد اول اروپا است از آمریکا می‌ترسد. الان به نفع آن‌ها نیست که ایران را تحریم کنند، در حال حاضر نفعشان در این است که ایران از آن‌ها لوازم مختلف اعم از دارو را خریداری کند. بالاخره آن‌ها لوازمی را تولید کرده‌اند و به نفعشان است که ایران از آن‌ها خرید کند، اما از آمریکا می‌ترسند.

اما آمریکا با این اقتصاد برتر، ثروت بسیار زیاد و وسعت زیاد واقعاً عاجز شده است، یعنی به ماسک‌دزدی از شرکایش روی آورده است. آمریکا در این ماجرا از آلمان، ایتالیا و… ماسک دزدیده است و جالب است که خود این کشورها هم از همدیگر ماسک می‌دزدند. بیمارستان‌هایشان نیز در شرایطی قرار دارد که اکسیژن را برای افراد مسن قطع می‌کنند. مردم در خیابان‌ها و در راهرو بیمارستان‌ها افتاده‌اند. نیویورک که یکی از مهم‌ترین ایالت‌های آمریکاست، فلج شده است.

آن وقت کشورمان که همه دنیا بر علیه ما هستند، در این اوضاع که تحت تحریم‌های شدید هستیم و واقعاً دولت پول ندارد که برای قرنطینه‌شدن مردم اختصاص بدهد، و اگر هم پولی دارد این منابع مالی خیلی محدود است؛ چون ما سال‌های سال در تحریم بوده‌ایم.

اما این وضع ایران است: مساجد به کارگاه تولید ماسک تبدیل شدند؛ مشکلاتی که روزهای اول در بیمارستان‌ها وجود داشت همه برطرف شد و ماسک‌ها رسید. به دلیل اینکه، همه مردم دست به دست هم دادند، طلبه‌ها وارد بیمارستان‌ها شدند و کمک کردند؛ این‌ها همه نصرت الهی است. مشکل این است که حتی کمی هم بصیرت نداریم و واقعیت ها را نمی‌بینیم که خدا اینجا معجزه کرده است. خدا با این ویروس کرونا همه غربی‌ها و مستکبران را فلج کرده است و ما سربلند شده‌ایم.

ما انتظار داشتیم از آسمان یک صاعقه بیاید و این ویروس را نابود کند؟! آیا سنت خدا این بوده است؟ خداوند به ما کمک کرده است. این روحیه دینی که در بین مردم هست و دست به دست هم داده‌اند، همه نشان می‌دهند خدا کمکش را به ما کرده است. برنامه‌ریزی آن‌ها این بود که مردم باید یکدیگر را نابود می‌کردند؛ اما این اتفاق رخ نداد.

ما کلیپ‌ها و اطلاعاتی در دست داریم که نشان می‌دهد آمریکا درحال آماده‌شدن برای حمله به ایران، بعد از ویروس کرونا بود، و سؤال و بررسی می‌کردند که ویروس کرونا چقدر بر سپاه و ارتش ایران تأثیر گذاشته است و امکان حمله را بررسی می‌کردند. بعداً دیدند که همه مردم دست به دست هم داده‌اند و همه آمده‌اند وارد میدان شدند. روحانیون و علما وارد شدند، مساجد نماز جماعتشان را تعطیل کردند، کمک‌های مردمی به دست نیازمندان رسید، کارخانه و کارگاه‌های تولید ماسک تشکیل شد و…؛ بدون اینکه دولت ما به اندازه دولت آمریکا پول داشته باشد، حجم اعظمی از مشکلات و بحران برطرف شد. روزی در بیمارستان‌ها تخت‌خواب‌ها پر شده بود، اما الان تقریباً نصف تخت‌های بیمارستانی در بسیاری از شهرها، اعم از قم خالی هستند.

پس نصرت چه باید باشد؟ انتظار داریم تا به خداوند گفتیم که پول بده، خداوند یک بسته پول از آسمان برای ما بیاندازد؟ کدام دین، کدام خدا و اهل بیت این را گفته است؟ چرا به غلط می آییم یک‌سری چیزها را به گردن دین می‌گذاریم و می‌گوییم دین برای این مسئله آمده و حالا که انجام نداد، دین به درد نمی‌خورد!  امام زمان (عج) می‌فرمایند: «من به شما توجه دارم؛ اگر من پشت‌صحنه به شما کمک نمی‌کردم، دشمنان شما را می‌دریدند.» قرار بود ایران در اثر کرونا نابود شود، اما الان وضعیت ایران در دنیا بی‌نظیر است.

البته نمی‌توانیم کشورمان را با چین مقایسه کنیم. چین، بیش‌ترین ذخایر ارزی را دارد، و با همان ذخایر توانست مردم را در خانه‌هایشان نگه دارد، به واسطه همین قضیه دو ماه تمام مردم را قرنطینه کردند و بسته‌های غذایی را به مردم دادند. اما کشور ما، نه به آن اندازه پول داشت، و نه دیکتاتوری حاکم بر آنجا داشت. در چین پلیس وارد عمل نشد، بلکه ارتش چین به میدان آمد.

ما اگرچه این امکانات را نداریم، اما خداوند متعال کمک کرد. بنابراین، دین برای پزشکی نیامده است. پیامبران پزشکان نبودند. اتفاقاً پیامبران توصیه کرده‌اند که در صورت نیاز به پزشک مراجعه کنیم. یک طبیب خارجی در مدینه بود؛ مسلمانان می خواستند آن را اخراج کنند، استدلالشان هم این بود که به پزشک نیاز ندارند. اما پیامبر اسلام جلوی اخراج طبیب را گرفت و گفت: من خودم هم به او مراجعه می‌کنم، وظیفه طبیب، طبابت کردن است و من برای چنین کاری (طبابت) نیامده‌ام.  پس دین هیچ‌گاه چنین ادعایی نداشته است. علما هیچ‌وقت مطب نداشته‌اند!

به مسئله استجابت دعا هم اشاره کردم. اما این شبهه که خداوند کمک می‌کند یا خیر؟ قطعاً خداوند متعال کمک می‌کند؛ اما کمک‌های خداوند مختلف است و هیمشه هم مصلحت بر انجام‌شدن فوری خواسته نیست. حتی گاهی اوقات این مستجاب‌نشدن، به نفع ماست. گاهی به نفعمان است که بلایی باشد؛ بلا ما را به خدا توجه می‌دهد و همبستگی ایجاد می‌کند.

در کشورما معمولاً جناح‌های سیاسی با همدیگر درگیر هستند، اما این اتفاق در مدت اخیر بسیار کم‌تر شده است. فضای مثبتی در کشور به وجود آمده، در صورتی که در حالت عادی بایستی ما تا الان نابود می‌شدیم؛ از داخل به هم می‌ریختیم، مردم همدیگر را نابود می‌کردند، قحطی به وجود می‌آمد و آمریکا نیز حمله می‌کرد. اما هیچ‌کدام از این اتفاق‌ها رخ نداد. در حالت عادی ایران باید نابود می‌شد، در صورتی که وضعیت ما نسبت به بسیاری از کشور‎ها، اعم از آمریکا، آلمان، فرانسه و… بسیار بهتر است. این کشورها بالاترین رتبه‌های پزشکی در عالم را دارند، پس چرا نمی‌توانند مشکل را حل کنند؟ در مقابل آمدند پروتکل نوشتند: که افراد بالای ۶۰ سال را مداوا نکنید!

اما چنین اتفاقی هیچ‌گاه در کشورمان رخ نداد، بلکه هم دست به دست هم دادیم و کمک کردیم و بحران را برطرف کردیم. ان‌شاءالله میزان همبستگی بیش‌تر شود. بنابراین هم خداوند در حال کمک‌کردن است، و هم ما بر اساس انگیزه‌های دینی دست به دست هم داده‌ایم و در واقع مسئله را حل کرده‌ایم.

[۱]. الم * ذَلِکَ الْکِتَابُ لَا رَیْبَ فِیهِ هُدًى لِلْمُتَّقِینَ، سوره مبارکه بقره، آیات ۱ و ۲

[۲].یَا أَیُّهَا النَّاسُ أَنْتُمُ الْفُقَرَاءُ إِلَى اللَّهِ وَ اللَّهُ هُوَ الْغَنِیُّ الْحَمِیدُ، سوره مبارکه فاطر، آیه ۱۵

[۳]. سوره مبارکه غافر، آیه ۶۰

[۴]. سوره مبارکه انبیاء، آیه ۳۵

[۵]. سوره مبارکه بقره، آیه ۱۵۵